प्रस्तावना
सावित्रीबाई फुले या भारतीय समाजातील महत्त्वपूर्ण सुधारक आणि समाजसेविक होत्या. त्यांचा जन्म ३ जानेवारी १८३१ रोजी महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यातील नायगाव येथे झाला. त्यांचे वडील खंडोजी नेवसे पाटील हे गावचे पाटील होते आणि त्यांच्या आईचे नाव लक्ष्मीबाई होते. सावित्रीबाईंना लहानपणापासूनच शिक्षण घेण्याची उत्कृष्ट इच्छा होती. परंतु त्या काळी मुलींना शिक्षण देण्याची प्रथा नव्हती. त्यामुळे सावित्रीबाईंना घरीच शिक्षण घ्यावे लागले.
शिक्षण
सावित्रीबाईंच्या आईला त्यांचे शिक्षण घेण्याची इच्छा होती. त्यांनी आपल्या कुटुंबातील सर्वसामान्य लोकांपासून मोठ्या अंगणात अध्ययन केले आणि शिक्षण मिळवून समृद्धीसाठी काम करण्याची मूळ दृष्टी आपल्यात विकसित केली. त्यांची इच्छा होती की सावित्रीबाईंना सर्वांगीण विकास करून समर्थ बनवावे. तिने त्यांना शिकवण्यासाठी एक प्रशिक्षित आणि नैतिकतायुक्त शिक्षकाची नियुक्ती केली.
सावित्रीबाई खूप हुशार आणि प्रतिभावान होत्या. त्यांनी विद्यार्थ्यांना शिक्षणासाठी निरंतर प्रेरित केले आणि त्यांच्या विकासासाठी समर्थ वातावरण तयार केले. सावित्रीबाईंनी शिक्षण क्षेत्रातील सर्व विषयांतर्गत प्राथमिक आणि माध्यमिक शिक्षण प्राप्त केले. त्यांनी विद्यार्थ्यांना संस्कृत, मराठी, हिंदी, इंग्रजी, इतिहास, भूगोल, गणित, विज्ञान, इत्यादी विषयांचे पूर्णतः शिक्षण प्रदान केले.
सावित्रीबाईंच्या आईचे प्रयत्न अनिवार्य रूपात फळदायी ठरले, कारण त्यांनी नक्कीच विद्यार्थ्यांना जीवनातील आव्हानांशी सामना करण्यास साहित्य आणि सांस्कृतिक धरोहरांच्या सामाजिक आणि आर्थिक संरक्षणाचे ज्ञान दिले. सावित्रीबाईंच्या आईच्या शिक्षणातील प्रयत्नाने सावित्रीबाईंना समृद्धीसाठी आणि समाजातील सर्व वर्गांसाठी उदार आणि समर्थ नागरिक बनविले.
सामाजिक कार्य
सावित्रीबाई फुले आपल्या जीवनातील प्रारंभिक काळात, त्यांना खूप शिकण्याची इच्छा होती. परंतु त्या वेळेस स्त्रियांना चूल आणि मुल या दोनच गोष्टींची कामं लोक करायला लावायचे. त्या अतिशय प्रतिभाशाली होत्या आणि शिक्षणात त्यांची प्रगल्भ विचारधारा विकसित झाली होती. सावित्रीबाईंच्या शिक्षणाबद्दलचे विचार अजूनही लोकांच्या मनातला विचारांना समर्थन देतात आणि समृद्धीच्या मार्गाने जाताना लक्षात येतात. त्या इतक्या क्षमतर होत्या की म्हणून महाराष्ट्रातील पहिली महिला शिक्षक होत्या.
सावित्रीबाई फुले आणि त्यांचे जीवन संघर्ष संपलेले नव्हते. त्यांनी समाजातील कुपोषणाच्या विरुद्ध सतत संघर्ष केले. त्यांनी महिलांसाठी शिक्षणाची सुविधा स्थापित केली आणि विधवा आणि अनाथ बालिकांसाठी एका आश्रमाची स्थापना केली. तिचे कौटुंबिक आणि सामाजिक योगदान महत्त्वपूर्ण आहे आणि सावित्रीबाई फुले यांनी महाराष्ट्रातील समाजात विविध क्षेत्रांमध्ये सुधारकीय दृष्टीकोन ठेवला.
ज्योतिबा फुले यांच्याशी भेट आणि विवाह
१९व्या शतकाच्या नवजागरणाच्या काळात, भारतातील समाजात अनेक सुसंस्कृत व्यक्तींचं जागरूकता वाढत आहे. ज्योतिबा फुले, भारतीय समाजसुधारक आणि शिक्षणतज्ज्ञ, हे एक प्रमुख नाव होते. त्यांनी आपल्या कामांच्या माध्यमातून समाजातील अंधश्रद्धा, जातिभेद, महिलांवरील अत्याचार इत्यादी समस्यांवर तोडगा काढून सुधारित करण्याचा प्रयत्न केला होता.
एका दिवशी, ज्योतिबा फुले यांनी सावित्रीबाईंना भेटले. सावित्रीबाई देखील एक सकारात्मक आणि समृद्ध समुदाय संस्कृतीत वाढल्या होत्या. ज्योतिबा फुले यांनी सावित्रीबाईंना त्यांच्या शिक्षणाबद्दल विचारले. त्यांना शिक्षणाच्या महत्त्वाचे आणि योग्यतेचे भान होते. सावित्रीबाईंनी ज्योतिबा फुले यांना आपली पत्नी होण्याची आणि त्यांच्या कामात मदत करण्याची विनंती केली. सावित्रीबाईंनी त्यांच्यासोबत राहून त्यांच्या सामाजिक कार्यात मदत केली आणि समाजसुधारणेत सक्रियपणे भाग घेतला.
ज्योतिबा फुले आणि सावित्रीबाईंचा विवाह १८४० मध्ये झाला. त्या दोघांनी एकमेकांच्या सामाजिक कार्यात भाग घेतला. ज्योतिबा फुले आणि सावित्रीबाईंचा संबंध एक दीर्घकालीन समाजसुधारणेचे प्रतीक होते. त्यांचे सामाजिक कार्य आजही भारतीय समाजात आदराने ओळखले जाते.
सावित्रीबाई आणि ज्योतिबा फुले समाजसुधारणा चळवळीची सुरुवात
सावित्रीबाई आणि ज्योतिबा फुले यांनी एकत्रितपणे समाजसुधारणा चळवळीत भाग घेण्यास सुरुवात केली. त्यांनी मुलींना शिक्षण देण्यासाठी पुण्यात १८४८ साली भारतातील पहिली मुलींची शाळा सुरू केली. या शाळेचे नाव “ज्ञानोदय” असे होते. या शाळेत मुलींना शिक्षण देण्यासाठी सावित्रीबाई स्वतः शिक्षक म्हणून काम करत होत्या. सावित्रीबाई आणि ज्योतिबा फुले यांनी महिलांच्या हक्कांसाठी अनेक चळवळी केल्या. त्यांनी महिलांच्या हक्कांसाठी अनेक पुस्तके लिहिली. त्यांनी महिलांसाठी विधवा पुनर्विवाह, बालविवाह बंदी, दहेज प्रथा बंदी इत्यादी अनेक कायदे बनवण्यासाठी प्रयत्न केले.
सावित्रीबाई फुले या एक महान समाजसुधारक होत्या. त्यांनी आपल्या कार्याद्वारे महिलांच्या हक्कांसाठी लढा दिला. त्यांनी समाजात अनेक सकारात्मक बदल घडवून आणले. सावित्रीबाई फुले यांचे ३ जानेवारी १८९७ रोजी पुण्यात निधन झाले. ३ जानेवारीला साजरा केला जाणारा बालिका दिन हा एक महत्त्वाचा दिवस आहे. हा दिवस महिलांच्या हक्कांसाठी आणि समानतेसाठी लढणाऱ्या सावित्रीबाई फुले यांचे स्मरण करण्याचा आणि त्यांचा सन्मान करण्याचा दिवस आहे.
सावित्रीबाई फुले यांच्या कार्याचे महत्त्व
- त्यांनी मुलींना शिक्षण देण्यासाठी भारतातील पहिली शाळा सुरू केली. यामुळे महिला शिक्षणाला चालना मिळाली.
- त्यांनी महिलांच्या हक्कांसाठी अनेक चळवळी केल्या. यामुळे महिलांच्या हक्कांबाबत समाजात जागरूकता निर्माण झाली.
- त्यांनी महिलांसाठी अनेक पुस्तके लिहिली. या पुस्तकांमुळे महिलांच्या स्वातंत्र्याची आणि हक्कांची जाणीव वाढली.
सावित्रीबाई फुले यांचे कार्य आजही समाजासाठी प्रेरणादायी आहे. त्या महिलांच्या हक्कांसाठी लढलेल्या एक महान समाजसुधारक होत्या.
